مطابق قوانین و مقررات کشورهای مختلف جهان، یکی از مسائل مهم و مورد توجه، مقوله امنیت جسمانی و جانی افراد می باشد. از این رو، کشورهای مختلف از جمله کشورما قوانین و مقررات خود را به نحوی تدوین نموده است که مصونیت جسمانی افراد در جامعه حفظ شده و هرنوع تجاوز به حقوق جسمانی افراد با واکنش حقوقی و قانونی روبرو شود. تا جایی که حتی در کشورمان؛ ایران این موضوع در قانون اساسی نیز تأکید شده است.
به همین منظور ماده 22 اساسنامه جمهوری اسلامی ایران مصونیت حیات، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص را از هرگونه تعرض مصون می دارد مگر مواردی که قانون تجویز نماید. بر اساس قانون مجازات اسلامی کشورمان، در مواردی که انجام جرایم مستلزم قصاص نباشد، مجرم ملزم به پرداخت دیه است.
قانونگذار در ماده 17 قانون مجازات اسلامی به تعریف دیه پرداخته است و درواقع نشانگر آن است که افراد مستحق خسارتی هستند که ناشی از آسیب جسمی به ایشان باشد و این خسارت که جنبه مالی دارد گاهی قانوناً دیه و گاهی « اَرش » نامیده می شود که در این نوشتار به صفر تا صد مقوله گرفتن دیه در جرایم ضرب و جرح خواهیم پرداخت و به کلیه اطلاعات مورد نیاز در این زمینه دست خواهیم یافت.
تعیین دیه در ضرب و جرح عمدی و غیر عمد
در این قسمت ابتدا به تعریف قانونی دیه پرداخته و سپس تفاوت تعیین دیه در ضرب و جرح عمدی و غیرعمدی را بررسی می کنیم.
قانون مجازات اسلامی در ماده 17 نسبت به تعریف دیه اقدام نموده است: «دیه، اعم از مقدر و غیر مقدر، مالی است که در شرع مقدس، برای ایراد جنایت غیر عمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی، در مواردی که به هر جهتی، قصاص ندارد، به موجب قانون، مقرر می شود.»
مطابق تعریف فوق الذکر دیه عبارت از مبلغی است که در جنایت های غیرعمدی بر جان و جسم فرد دیگر یا در جنایت عمدی وقتی که امکان قصاص متهم وجود نداشته باشد، به مجنیٌ علیه یا اولیای دم او پرداخته می شود. حال مقدار دیه گاه در قانون مشخص شده است که در این صورت دیه مقدر است و درصورتی که مقدار و مبلغ دیه در قانون مشخص نشده باشد، دیه غیرمقدر بدان گفته می شود که به آن ارش نیز گفته می شود.
در خصوص ارش یا همان دیه غیرمقدر، تعیین مقدار و مبلغ دیه برعهده قاضی رسیدگی کننده است که قاضی با لحاظ نظر پزشکی قانونی نسبت به تعیین مقدار ارش اقدام می کند.
حال به بررسی نحوه تعیین دیه در خصوص مجازات ضرب و جرح عمدی و غیرعمدی می پردازیم.
الف) تعیین دیه در ضرب و جرح عمدی
ضرب و جرح عمدی تعاریف متعددی دارد که جامع ترین تعریف آن ذیلاً مطرح می گردد:
ضرب به معنای ایجاد کبودی و خونریزی در بخش هایی از بدن فرد است و جرح به معنای از هم گسیختگی بخشی از بافت های بدن فرد و گاهی شکستن استخوان ها می باشد.
ضرب و جرح به طور کلی از جمله جرایم یا جنایات بر عضو نامیده می شود. درواقع هرگونه آسیب کمتر از قتل، در دسته جنایات برعضو قرار می گیرد که حکم این قبیل جنایات و جرایم غالباً پرداخت دیه و تعیین حبس در مواردی می باشد.
در این خصوص مجازات دیه با در نظر گرفتن گواهی پزشکی قانونی خواهد بود و شدت ضربات و جراحات وارده بر بدن فرد مصدوم پایه تعیین حکم مربوطه در محکمه می باشد.
درخصوص ضرب و جرح عمدی صرف پرداخت دیه یا قصاص در مواردی به عنوان مجازات فرد خاطی به کار نمی رود بلکه حبس یا زندان نیز در انتظار او خواهد بود که البته با شرایطی تعیین می شود. ماده 386 قانون مجازات اسلامی در خصوص مجازات جنایت عمدی بر عضو چنین مقرر می دارد: «مجازات جنایت عمدی بر عضو، در صورت تقاضای مجنی علیه یا ولی او و وجود سایر شرایط مقرر در قانون، قصاص و در غیر این صورت، مطابق مواد دیگر این قانون، از حیث دیه و تعزیر، عمل می گردد»
لذا می توان گفت همچون جنایت عمدی بر نفس یا همان قتل عمدی که مجازات اصلی آن قصاص نفس می باشد، مجازات جنایت عمدی بر عضو شامل ضرب و جرح عمدی نیز در وهله نخست قصاص عضو خواهد بود و منظور از قصاص آن است که عین و مانند جنایت انجام گرفته توسط جانی بر جسم وی وارد شود. به عنوان مثال اگر جانی گوش مجنیٌ علیه یا همان بزه دیده از جرم را بریده باشد، همان گوش وی نیز بریده خواهد شد و مطابق ماده 386 قانون مجازات اسلامی به شرح فوق الذکر از حیث تعزیر مطابق کتاب پنجم قانون مجازات بخش تعزیرات امکان حبس وی نیز وجود خواهد داشت.
البته درخصوص تعیین مجازات قصاص جانی در ضرب و جرح عمدی استثنائاتی نیز وجود دارد که قصاص را در خصوص جانی یا مجرم منتفی می گرداند مثلاً اگر مجنیٌ علیه به جای اِعمال قصاص، به گرفتن دیه از جانی رضایت دهد و توافق فیمابین طرفین صورت گیرد، قصاص تبدیل به دیه شده و دیه توسط جانی پرداخت می شود.
همچنین بر اساس ماده 301 قانون مجازات اسلامی چنانچه جانی ، پدر یا جدپدری (پدربزرگ پدری) مجنیٌ علیه باشد یا اینکه مجنیٌ علیه خودش عاقل نبوده و مجنون بوده باشد، مجازات قصاص جانی اِعمال نمی شود. از طرف دیگر چنانچه مطابق ماده 393 قانون مجازات اسلامی محلی که قرار بوده قصاص شود همان محل مورد جنایت نباشد و یا میزان قصاص با میزان جنایت وارده مساوی نباشد یا اینکه ترس مرگ جانی با سرایت قصاص به سایر اعضای وی برود ، قصاص منتفی خواهد شد. از سوی دیگر نیز عضو سالم و اصلی جانی در مقابل عضو ناسالم و غیر اصلی مجنیٌ علیه قصاص نخواهد شد.
یکی دیگر از استثنائات مبحث قصاص در ضرب و جرح عمدی، ماده 401 قانون مجازات اسلامی می باشد که مقرر داشته است: «در جراحات و جنایات مأمومه، دامغه، جائفه، هاشمه، منقله و در موارد ضرب که منجر به تغییر رنگ پوست شده، حتی در صورت عمدی بودن ضرب و جرح، قصاص، اجرا نشده و مجازات مرتکب، دیه و حبس خواهد بود.»
همچنین بر اساس ماده 614 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات « هر کس عمداً به دیگری جرح یا ضربی وارد آورد که موجب نقصان یا شکستن یا از کار افتادن عضوی از اعضا یا منتهی به مرض دایمی یا فقدان یا نقص یکی از حواس یا منافع یا زوال عقل مجنی علیه گردد در مواردی که قصاص امکان نداشته باشد چنانچه اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد به حبس درجه شش محکوم خواهد شد و در صورت درخواست مجنی علیه مرتکب به پرداخت دیه نیز محکوم میشود. در صورتی که جرح وارده منتهی به ضایعات فوق نشود و آلت جرح اسلحه یا چاقو و امثال آن باشد مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس محکوم خواهد شد.»
ب) تعیین دیه در ضرب و جرح غیر عمدی
ضرب و جرح غیرعمدی عبارت از هر نوع ضرب و جرحی است که عمداً انجام نشده باشد بلکه یا به صورت شبه عمد بوده یا آنکه به صورت خطای محض انجام گرفته است. بر اساس ماده 291 قانون مجازات اسلامی: « جنایت (شامل ضرب و جرح) در موارد زیر شبه عمدی محسوب میشود:
- هرگاه مرتکب نسبت به مجنی علیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی میگردد، نباشد.
- هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته باشد مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده (302) این قانون است به مجنیٌ علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم گردد.
- هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده یا نظیر آن مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد.» همچنین بر اساس ماده 292 قانون مجازات اسلامی: «جنایت (شامل ضرب و جرح) در موارد زیر خطای محض محسوب میشود:
- در حال خواب و بیهوشی و مانند آنها واقع شود.
- به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد.
- جنایتی که در آن مرتکب نه قصد جنایت بر مجنی علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را، مانند آنکه تیری به قصد شکار رها کند و به فردی برخورد نماید. »
درخصوص مجازات ضرب و جرح غیرعمدی ماده 450 قانون مجازات اسلامی مقرر داشته است: « در جنایت شبه عمدی، خطای محض و جنایت عمدی که قصاص در آن جایز یا ممکن نیست، در صورت درخواست مجنیٌ علیه یا ولی دم دیه پرداخت میشود مگر به نحو دیگری مصالحه شود.» لذا چنانچه ضرب و جرح به صورت غیرعمد اعم از شبه عمدی و یا خطای محض واقع شود، برحسب مورد، دادگاه کیفری دو ذیصلاح اقدام به صدور رأی بر پرداخت دیه یا ارش (دیه غیرمقدر) خواهد نمود.
درخصوص جراحات سر و صورت و دیه آنها به طور خاص ماده 709 قانون مجازات اسلامی میزان دیه را مشخص نموده است که بدین شرح می باشد: « جراحات سر و صورت و دیه آنها به ترتیب ذیل است:
- حارصه: خراش پوست بدون آن که خون جاری شود، یک صدم دیه کامل
- دامیه: جراحتی که اندکی وارد گوشت شود و همراه با جریان کم یا زیاد خون باشد، دو صدم دیه کامل
- متلاحمه: جراحتی که موجب بریدگی عمیق گوشت شود لکن به پوست نازک روی استخوان نرسد، سه صدم دیه کامل
- سمحاق: جراحتی که به پوست نازک روی استخوان برسد، چهارصدم دیه کامل
- موضحه: جراحتی که پوست نازک روی استخوان را کنار بزند و استخوان را آشکار کند، پنج صدم دیه کامل
- هاشمه: جنایتی که موجب شکستگی استخوان شود گرچه جراحتی را تولید نکند، ده صدم دیه کامل
- مُنَقَّله: جنایتی که درمان آن جز با جابه جا کردن استخوان میسر نباشد، پانزده صدم دیه کامل
- مامومه: جراحتی که به کیسه مغز برسد، یک سوم دیه کامل
- دامغه: صدمه یا جراحتی که کیسه مغز را پاره کند، که علاوه بر دیه مامومه، موجب ارش پاره شدن کیسه مغز نیز میباشد.
تبصره 1 – جراحات گوش، بینی، لب، زبان و داخل دهان، در غیر مواردی که برای آن دیه معین شده است، در حکم جراحات سر و صورت است.
تبصره 2 – ملاک دیه در جراحتهای مذکور، مقدار نفوذ جراحت بوده و طول و عرض آن تاثیری در میزان دیه ندارد.
تبصره 3 – جنایت بر گونه در صورتی که داخل دهان را نمایان نسازد، موجب یک بیستم دیه کامل و اگر به نحوی باشد که داخل دهان را نمایان سازد، موجب یک پنجم دیه کامل است. در این مورد چنانچه پس از بهبودی جراحت، اثر و عیب فاحشی، در صورت باقی بماند، علاوه بر آن، یک بیستم دیه دیگر نیز باید پرداخت شود.
تبصره 4 – هرگاه جنایت موضحه صورت بعد از التیام، اثری از خود بر جای بگذارد، علاوه بر دیه موضحه، یک هشتادم دیه کامل نیز ثابت است و هرگاه جنایت در حد موضحه نبوده و بعد از التیام اثری از آن باقی بماند، علاوه بر دیه جنایت، یکصدم دیه کامل نیز ثابت است و چنانچه جنایت، شکافی در صورت ایجاد کند دیه آن هشت صدم دیه کامل است.»
از طرف دیگر اگر جراحت در غیر از موارد مقرر در ماده 709 قانون مجازات اسلامی؛ یعنی در غیر از سر و صورت؛ واقع شود، مثلاً در گردن واقع شود، چنانچه آن عضو دارای دیه معینه باشد، دیه جراحت به نسبت درصدهای فوق الذکر از دیه آن عضو محاسبه می شود و اگر آن عضو، دیه مقدر و معین نداشته باشد، ارش برای آن محاسبه خواهد شد.
از سوی دیگر نیز در مواد 714 و 715 قانون مجازات اسلامی مقادیر دیگری از دیه درخصوص دیه کبودی و سایر آسیب های ناشی از ضرب مشخص و معین شده است. ماده 714 قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: «دیه صدماتی که موجب تغییر رنگ پوست میشود، به شرح ذیل است:
- الف- سیاه شدن پوست صورت، شش هزارم، کبود شدن آن، سه هزارم و سرخ شدن آن، یک ونیم هزارم دیه کامل
- ب- تغییر رنگ پوست سایر اعضاء، حسب مورد نصف مقادیر مذکور در بند(الف)
تبصره 1- در حکم مذکور فرقی بین اینکه عضو دارای دیه مقدر باشد یا نباشد، نیست. همچنین فرقی بین تغییر رنگ تمام یا قسمتی از عضو و نیز بقاء یا زوال اثر آن نمیباشد.
تبصره 2- در تغییر رنگ پوست سر، ارش ثابت است.»
ماده 715 قانون مجازات اسلامی نیز مقرر داشته است: «صدمه ای که موجب تورم بدن، سر یا صورت گردد، ارش دارد و چنانچه علاوه بر تورم موجب تغییر رنگ پوست نیز گردد، حسب مورد دیه و ارش تغییر رنگ به آن افزوده میشود.»
درخصوص ارش یا دیه غیرمقدر نیز قاضی رسیدگی کننده به پرونده با اخذ نظر و گواهی پزشکی قانونی، میزان و مبلغ دیه غیرمقدر یا همان ارش را تعیین خواهد نمود و حکم مربوطه را در این خصوص صادر می نماید.
نحوه گرفتن دیه در ضرب و جرح
درصورت وقوع جرم ضرب و جرح بر بدن فرد مصدوم یا بزه دیده، پس از شکایت فرد نزد مرجع کلانتری یا دادسرا و ارجاع پرونده به پزشکی قانونی، فرد مورد معاینه دقیق پزشک مربوطه در سازمان پزشکی قانونی قرار گرفته و میزان دقیق آسیب دیدگی و جراحت فرد مشخص خواهد شد.
پس از معاینه فرد، گواهی پزشکی قانونی تنظیم شده و فرد می تواند با صورتجلسه کلانتری (یا درصورت ارجاع پروند از دادسرا به کلانتری، با در دست داشتن پرونده تحقیقات مقدماتی انجام شده در کلانتری مربوطه) و گواهی پزشکی قانونی به دادسرا مراجعه نماید و پس از احضار متهم و تفهیم اتهام در صورت انتساب جرم به ایشان، قرار جلب به دادرسی وی صادر می گردد و پرونده با صدور کیفرخواست از ناحیه دادستان دادسرای مزبور به دادگاه کیفری دو ارسال می گردد.
پس از آن، دادگاه کیفری دو مربوطه به پرونده رسیدگی کرده و بر اساس تحقیقات انجام شده و نظر پزشکی قانونی رأی مربوطه را بر مجازات فرد مجرم و میزان دیه یا ارش پرداخت می نماید. سپس پرونده به اچرای احکام دادسرا ارسال شده و اجرائیه علیه مجرم صادر و وی ملزم به پرداخت دیه می شود.
بدین ترتیب مجنیٌ علیه یا همان بزه دیده از ضر ب و جرح اعم از عمدی و غیر عمدی می تواند دیه یا ارش خود را از جانی یا همان مجرم اخذ نماید. در این خصوص اگر به دنبال شکایت به جرم ضرب و جرح از متهم بوده و متعاقباً به دنبال گرفتن دیه ضرب و جرح می باشید، بدون شک مشورت با «وکیل ضرب وجرح» به خوبی می تواند راهنمای شما در این پرونده های پیچیده باشد.
نحوه پرداخت دیه ضرب و جرح عمدی (مراحل گرفتن دیه ضرب و جرح بعد از رای دادگاه)
در این قسمت از نوشتار حاضر میخواهیم بررسی کنیم بعد از اینکه رأی دادگاه کیفری دو ذیصلاح در خصوص دیه اعم از مقدر یا غیر مقدر (همان ارش) صادر گردید، مراحل اخذ دیه ضرب و جرح به چه صورت می باشد؟
در این خصوص می توان گفت که چنانچه پس از صدور رأی دادگاه و درصورت تجدیدنظرخواهی، پس از قطعیت رأی صادره، چنانچه هنوز موعد پرداخت دیه نرسیده باشد، پرونده در اجرای احکام باقی می ماند. البته لازم به ذکر است با توجه به ماهیت خصوصی دیه، پرداخت آن پیش از فرارسیدن مهلت امکان پذیر خواهد بود. لذا چنانچه مجرم قصد پرداخت دیه را قبل از فرارسیدن مهلت پرداخت آن داشته باشد، میبایست جهت پرداخت به اجرای احکام دادسرای مربوطه مراجعه نماید و شناسه پرداخت را اخذ نموده و نسبت به پرداخت دیه اقدام و تقاضای مختومه نمودن پرونده را بنماید.
اما چنانچه زمان پرداخت دیه فرارسیده باشد که معمولاً این امر از طریق اجرائیه یا پیامک به اطلاع مجرم رسیده و مشخص می شود که وی بایستی نسبت به پرداخت دیه اقدام کند. در این صورت، شاکی میبایست نسبت به اِعمال ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی درخواست مربوطه را به قاضی اجرای احکام داده تا درخصوص وصول دیه از مجرم اقدام شود.
پس از ارائه درخواست شاکی، قاضی مربوطه مهلت 10 روزه جهت پرداخت دیه به مجرم داده و چنانچه ظرف این مهلت 10 روز، دیه توسط مجرم پرداخت نگردد، قاضی اجرای احکام می تواند نسبت به صدور حکم مبنی بر توقیف و مزایده اموال مجرم با درخواست شاکی اقدام نماید.
آیا دیه ضرب و جرح عمدی قسطی میشود؟
بر اساس ماده 490 قانون مجازات اسلامی « در صورتی که پرداخت کننده بخواهد هر یک از انواع دیه را پرداخت نماید و یا پرداخت دیه به صورت اقساطی باشد، معیار، قیمت زمان پرداخت است مگر آن که بر یک مبلغ قطعی توافق شده باشد.» لذا مطابق این ماده پرداخت دیه ضرب و جرح عمدی به صورت اقساطی با شرایطی که ذیلاً بدان پرداخته خواهد شد امکان پذیر می باشد.
هنگامی که حکم دادگاه مبنی بر پرداخت دیه ضرب و جرح عمدی صادر و میزان دیه توسط دادگاه صالحه تعیین می شود، مجرم می تواند با ادعای اعسار نزد دادگاه صادرکننده حکم و اثبات این امر که امکان پرداخت کل مبلغ دیه را به صورت یکجا ندارد ، از شرایط تقسیط دیه استفاده نماید. همچنین در ماده 488 قانون مجازات اسلامی جهت پرداخت دیه مهلت هایی درنظر گرفته شده است که این مهلت ها به شرح ذیل می باشند:
«مهلت پرداخت دیه، از زمان وقوع جنایت به ترتیب زیر است مگر اینکه به نحو دیگری تراضی شده باشد:
- الف- در عمد موجب دیه، ظرف یک سال قمری
- ب- در شبه عمد، ظرف دو سال قمری
- پ- در خطای محض، ظرف سه سال قمری
تبصره- هرگاه پرداخت کننده در بین مهلت های مقرر نسبت به پرداخت تمام یا قسمتی از دیه اقدام نماید، محکوم له مکلف به قبول آن است.»