ضرب و جرح یکی از شایعترین جرائمی است که هر روزه در جامعه ما رخ میدهد. ضرب و جرخ میتواند منجر به ایجاد جراحات و صدمات جسمی و روحی مختلفی به افراد شود. به همین دلیل قانونگذار توجه ویژهای به آن مبذول داشته و ضمن تشریح انواع جراحات، مجازاتهای مختلفی برای این جرم درنظر گرفته است. در این مقاله به بررسی مجازات ضرب و جرح در قانون مجازات اسلامی خواهیم پرداخت. با ما همراه باشید.
تعریف جرم ضرب و جرح و ارکان آن
ضربه و جرح دو واژه متداول در زبان فارسی هستند که به دو مفهوم متفاوت اشاره دارند. ضربه به معنی زدن یا برخورد با چیزی است، اما در اصطلاح پزشکی به معنی صدماتی است که بدون شکستگی یا خونریزی ایجاد میشود. ضربه میتواند منجر به تغییر رنگ پوست یا تورم آن شود، اما پوست و گوشت آسیب نمیبیند.
از سوی دیگر، جرح به معنی زخم زدن یا آسیب دیدن است. در اصطلاح پزشکی، جرح به آسیبهایی اشاره دارد که ممکن است منجر به قطع عضو، بریدگی، شکستگی استخوان یا خراشیدگی باشد و همراه با خونریزی و آسیبهای نسجی، عضوی یا بافتی در بدن انسان شود.
ضرب و جرح جزو جرایم علیه تمامیت جسمانی افراد بوده و مجازاتهای مختلفی برای آن درنظر گرفته شده است. برای اینکه اتفاق روی داده را به عنوان جرم درنظر گرفته شود، باید ارکان اولیه جرم را داشته باشد که شامل موارد زیر است:
- رکن قانونی ضرب و جرح
رکن قانونی ضرب و جرح، ماده 614 از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی است که میگوید: «هر کس عمداً به دیگری جرح یا ضربی وارد آورد که موجب نقصان یا شکستن یا از کار افتادن عضوی از اعضاء یا منتهی به مرض دائمی یا فقدان یا نقص یکی از حواس یا منافع یا زوال عقل مجنیعلیه گردد در مواردی که قصاص امکان نداشته باشد چنانچه اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد به حبس درجه شش محکوم خواهد شد و در صورت درخواست مجنی علیه مرتکب به پرداخت دیه نیز محکوم میشود.» بنابراین هر صدمه و آسیبی که مشمول این قانون شود، جرم است.
- رکن مادی جرم ضرب و جرح
منظور از عنصر یا رکن مادی جرم ضرب و جرح، آسیب و صدمهای است که به تمامیت جسمی فرد وارد شده است. در قانون این آسیبها دارای مراتب و دسته بندی هستند.
- عنصر معنوی جرم ضرب و جرح
عنصر معنوی جرم ضرب و جرح که عمدی و غیرعمدی بودن آن را مشخص میکند، همان انگیزه و قصد قبلی مرتکب از انجام جرم است. یعنی او با قصد صدمه زدن به فرد، اقدام به ضرب و جرح او میکند.
شرایط وقوع جرم ضرب و جرح
جرم ضرب و جرح، دو مفهوم حقوقی است که ارتکاب آنها زمانی رخ میدهد که فرد مرتکب با قصد و علم، به دیگری آسیب وارد کند. این دو مفهوم در قانون جرم شناخته شدهاند. در مورد ضرب، این عمل به هنگام انجام یک حرکت فیزیکی نیازمند قصد مرتکب است. به عبارت دیگر، فرد باید با اراده و برنامه، به طور مستقیم به فرد دیگری آسیب برساند. مثلا، ضربه زدن به شخص در یک نزاع فیزیکی یا در حالتهایی که شخص میداند عمل خودش باعث آسیب به فرد دیگری خواهد شد، میتواند از جمله شرایط وقوع ضرب و جرح باشد.
در هر دو موارد، عنصر آن یعنی اراده و علم به وارد آوردن آسیب به فرد دیگر، از اهمیت بسزایی برخوردار است و بر اساس آن، تشخیص و محکومیت این اعمال در متفاوت خواهد بود.
رابطه سببیت در جرائم ضرب و جرح
برای اثبات مسئولیت در قضایای مرتبط با آسیبهای وارده به قربانی، ضروری است که رابطه سببیت بین عمل مرتکب و صدمات وارده به قربانی مشخص شود. به عبارت دیگر، باید اثبات شود که صدمات وارده به قربانی به علت عمل مرتکب رخ داده است و این عمل مستقیما منجر به این آسیبها شده است.
برای این منظور، ابتدا باید ارتباط میان عمل مرتکب و آسیب وارده به قربانی را تحلیل کرده و ثابت کرد که عمل مرتکب واقعا میتواند علت مستقیم و بیواسطه صدمات باشد. سپس، باید نشان داد که عمل مرتکب با احتمال بالا میتواند منجر به آسیبات مشابه یا مشابهی با صدمات وارده به قربانی شود.
برای اثبات این رابطه سببیت، ممکن است نیاز به مدارک و شواهدی داشته باشیم که ارتباط میان عمل مرتکب و صدمات وارده به قربانی را تایید کنند. این شواهد میتوانند شامل شواهد مادی مانند شواهد پزشکی، شواهد علمی، شهادت شاهدان و شواهد مکتوب مانند گزارشهای حادثه، شواهد موجود در فیلمها یا عکسها و غیره باشند.
با توجه به اهمیت رابطه سببیت در قضایای حقوقی و قضایی، اثبات این مسئولیت میتواند برای تعیین مسئولیت و جبران خسارات به قربانی موثر باشد و به اجرای عدالت در پروندههای مختلف کمک کند.
مجازات ضرب و جرح بر اساس نوع و شدت آسیب
قانون مجازات اسلامی در ماده 709، جراحات وارده به بدن را دسته بندی کرده و با توجه به میزان صدمه وارد شده، میزان مجازات و دیه آن را نیز تعیین کرده است. این جراحتها به شرح زیر است:
- حارصه: به خراش روی پوست بدون آنکه موجب خونریزی شود، میگویند و دیه آن یک صدم دیه کامل است.
- دامیه: جراحتی است که وارد گوشت شده و با خونریزی باشد. دیه آن دو صدم دیه کامل است.
- متلاحمه: به جراحتی گفته میشود که باعث زخم عمیق روی سر یا صورت شود اما به پوست نازک روی استخوان نرسیده باشد. دیه آن سه صدم دیه کامل خواهد بود.
- سمحاق: جراحتی است که گوشت را بریده و به پوست نازک روی استخوان رسیده است. دیه آن چهار صدم دیه کامل است.
- موضحه: جراحتی است که از پوست نازک روی استخوان فراتر رفته و به استخوان رسیده باشد به طوری که استخوان، پیدا باشد. دیه آن پنج صدم دیه کامل میباشد.
- هاشمه: جراحتی است که موجب شکستی استخوان میشود. ممکن است همراه با جراحت یا بدون آن باشد و دیه آن ده صدم دیه کامل خواهد بود.
- مُنَقّله: جنایتی است که باعث شکستگی یا دررفتگی استخوان شده و درمان آن جز با جابهجا کردن استخوان، ممکن نیست. دیه این جنایت پانزده صدم دیه کامل است.
- مامومه: جراحتی است که به کیسه مغز برسد اما آن را پاره نکد. دیه آن یک سوم دیه کامل است.
- دامغه: جراحتی است که باعث پاره شدن کیسه مغز میشود و یک سوم دیه کامل به همره ارش پاره شدن کیسه مغز، برای آن تعیین شده است.
در جراحتهای ذکر شده، ملاک برای تعیین دیه، مقدار نفوذ جراحت است و طول و عرض آن تاثیری در افزایش یا کاهش دیه ندارد. همچنین از آنجایی که این جراحت به صورت اختصاصی مربوط به سر و صورت است، میزان دیه با توجه به دیه کامل بدن بیان شده است. اما در ماده 710 قانون مجازات درباره جراحات سایر اعضای بدن ذکر کرده میزان دیه بر اساس دیه همان عضو حساب میشود. مثلا اگر جراحت در پا است، ملاک دیه یک پا خواهد بود.
مجازات ضرب و جرح عمدی در قانون جدید (ماده قانونی مجازات ضرب و جرح عمدی)
قانون مجازات اسلامی در ماده 614 به مجازات ضرب و جرح پرداخته و بیان میکند: «هرکس عمدا به دیگری جرح یا ضربی وارد آورد که موجب نقصان یا شکستن یا از کارافتادن عضوی از اعضاء یا منتهی به مرض دایمی یا فقدان یا نقص یکی از حواس یا منافع یا زوال عقل مجنی علیه گردد در مواردی که قصاص امکان نداشته باشد چنانچه اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد به دو تا پنج سال حبس محکوم خواهد شد و در صورت درخواست مجنی علیه مرتکب به پرداخت دیه نیز محکوم میشود.
تبصره – در صورتی که جرح وارده منتهی به ضایعات فوق نشود و آلت جرح اسلحه یا چاقو و امثال آن باشد مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس محکوم خواهد شد.»
مجازات ضرب و جرح غیر عمدی
منظور از ضرب و جرح غیر عمدی، آن دسته از جرائمی است که بدون قصد و انگیزه قبلی رخ دادهاند. قانون این جرائم را به دو دسته جرایم شبه عمد و خطای محض تقسیم کرده است.
جنایت شبه عمد زمانی رخ میدهد که مرتکب قصد رفتار را داشته اما قصد جنایت بر فرد را ندارد. مثل اینکه تصور کند حیوان است و به او شلیک کند، اما بعد متوجه شود که اشتباه کرده است.
اما در جرائم خطای محض، مرتکب نه قصد انجام فعل را داشته نه قصد نتیجه و ایراد آسیب را. مثلا در خواب یا بیهوشی یا در تصادفات این دسته از جرائم رخ میدهد.
قانون مجازات در ماده 450، درباره مجازات ضرب و جرح غیرعمد میگوید: «در جنایت شبه عمدی، خطای محض و جنایت عمدی که قصاص در آن جایز یا ممکن نیست، در صورت درخواست مجنیعلیه یا ولیدم دیه پرداخت میشود مگر به نحو دیگری مصالحه شود.»
بنابراین ضرب و جرح غیر عمدی فاقد مجازات حبس و زندان است و برای مرتکب دیه یا ارش تعیین میشود.
ضرب و جرح : جنایت بر عضو
جنایت بر عضو، جرمی است که باعث ایراد آسیب جسمی به فرد میشود. این آسیبها میتواند قطع عضو، ایجاد جراحتهای 9 گانه، از بین بردن و آسیب زدن به منافع اعضا مثل بینایی، چشایی، بویایی و قدرت تکلم باشد. گاهی ممکن است ضرب و جرح باعث ایجاد این آسیبها بر فرد شود.
مجازات جنایت بر عضو با توجه به نوع و شدت آن متفاوت است. در برخی از موارد فقط برای مرتکب مجازات دیه و زندان تعیین میشود. گاهی نیز ممکن است، مجازات قصاص برای او درنظر گرفته شود.
نکات قانونی مربوط به تساوی در مورد قصاص و مقدار جنایت
اگر ضرب و جرح عمدی منجر به قطع عضو یا از بین رفتن یکی از منافع بدن شود، مجازات آن قصاص خواهد بود. اما برای آنکه بتوان مجرم را قصاص کرد شرط مهمی که به عنوان تساوی در مورد قصاص و مقدار جنایت شناخته میشود، باید وجود داشته باشد. مهمترین شروط برای قصاص به شرح زیر است:
- باید همان عضوی قصاص شود که از نظر نوع و کارکرد شبیه عضو آسیب دیده باشد. مثلا دست به جای دست و پا به جای پا. نمیتوان دست را به جای پا قصاص کرد.
- دومین شرط این است که میزان آسیب وارده در قصاص باید به اندازه میزان آسیب وارد در جنایت، یکی باشد. یعنی اگر مرتکب یک انگشت مجنی علیه را قطع کرده، فقط باید یک انگشتش قطع شود، نه بیشتر. به همین جهت در جنایتهایی که نمیتوان این شرط را رعایت کرد، به جای قصاص برای مرتکب دیه تعیین میشود. مخصوصا زمانی که منافع بدن به دلیل ضرب و جرح از بین رفته است.
- عضو سالم نمیتواند در برابر عضو ناسالم قصاص شود. در این موارد به جای قصاص باید دیه پرداخت شود.
قوانین و شرایط قصاص عضو در جرم ضرب و جرح
همانطور که گفته شد، در همه مواردی که منجر به قطع عضو میشود، امکان قصاص وجود ندارد. قانون به غیر از شرایط تساوی در قصاص، شرایط دیگری را نیز برای قصاص عضو، ذکر کرده که به شرح زیر است:
قصاص نباید باعث مرگ جانی شده و جان او را به خطر بیاندازد. مثلا اگر برای قطع یک انگشت، احتمال مرگ او وجود دارد، قصاص نخواهد شد.
- قصاص زن و مرد با رعایت شرایط مساوی، قابل اجرا است.
- نمیتوان عضو اصلی را در برابر عضو مصنوعی قصاص کرد.
- پدر و اجداد پدری، نمیتوانند فرزند خود را قصاص کنند.
- اگر مرتکب و مجنی علیه، هم کیش نباشند، قصاص منتفی خواهد بود.
- فردی که در زمان ارتکاب جرم مجنون بوده، قصاص نخواهد شد.
مجازات ضرب و جرح عمدی منجر به شکستگی
اگر ضرب و جرح موجب شکستگی فرد شود، بسته به اینکه جرم عمدی یا غیر عمدی باشد، مجازات آن متفاوت خواهد بود. در جرائم عمدی، معمولا مجازات قصاص برای مجرم درنظر گرفته میشود. اما در شکستگی استخوان معمولا شرایط قصاص مهیا نیست و مرتکب به پرداخته دیه به همراه 2 تا 5 سال حبس محکوم خواهد شد. شکستگی غیرعمدی نیز فقط به پرداخت دیه محکوم میشود. در ماده 569 قانون مجازات، دیه شکستگی استخوان را بدین شرح اعلام کرده است: «دیه شکستن استخوان هر عضو یک پنجم دیه آن عضو و اگر بدون عیب درمان شود چهارپنجم دیه شکستن آن است.»
مجازات ضرب و جرح عمدی ساده
منظور از ساده بودن ضرب و جرح این است که بدون همراه داشتن اسلحه سرد یا گرم بوده و موجب اختلال در نظم هم نشود؛ در این صورت مشمول ماده 614 قانون مجازات اسلامی خواهد شد که او را به حبس از 2 تا 5 سال محکوم کرده است. اگر ضرب و جرح عمدی منجر به قصاص عضو شود، مجازات شخص قصاص خواهد بود. اما اگر شرایط قصاص نباشد، مجازات دیه جایگزین آن میشود.
مجازات ضرب و جرح عمدی با سلاح گرم
زمانی که ضرب و جرح همراه با سلاح گرم رخ داده باشد، مجازات مجرم نیز متفاوت خواهد بود. اگر سلاح گرم باعث ایجاد آسیب و صدمه به مجنی علیه شده باشد، مرتکب علاوه بر مجازات ضرب و جرح به مجازات حمل سلاح گرم نیز محکوم خواهد شد. بر اساس ماده 615 قانون مجازات اسلامی، مجازات استفاده از سلاح گرم در ضرب و جرح به شرح زیر است: «هر گاه عدهای با یکدیگر منازعه نمایند هر یک از شرکتکنندگان در نزاع حسب مورد به مجازات زیر محکوم میشوند:
- در صورتی که نزاع منتهی به قتل شود به حبس از یک تا سه سال.
- در صورتی که منتهی به نقص عضو شود به حبس از شش ماه تا سه سال.
- در صورتی که منتهی به ضرب و جرح شود به حبس از سه ماه تا یک سال.»
ضرب و جرح عمدی قابل گذشت
ضرب و جرح عمدی قابل گذشت به آن دست از جرائمی گفته میشود که جزو جرائم عمومی نبوده و دارای شاکی خصوصی باشد. در این دسته از جرائم معمولا مجازات قصاص یا دیه برای مرتکب تعیین میشود. شاکی میتواند در هر مرحلهای که باشد به متهم رضایت داده و از جرمش بگذرد.
همچنین آن دسته از جرائم ضرب و جرحی که مجازات آنها حبس تعزیری است، قابل گذشت بوده و شاکی میتواند مرتکب را در هر مرحلهای که باشد، ببخشد.
مجازات ضرب و جرح عمدی بدون اثر
اگر ضرب و جرح بدون ایراد و صدمه بدنی، حتی در حد کبودی یا خراش باشد، بحث قصاص یا دیه منتفی خواهد بود. اما با توجه به ماده 567، مرتکب به مجازات حبس 91 روز تا 6 ماه به همراه شلاق محکوم خواهد شد. در این ماده آمده است: «در مواردی که رفتار مرتکب نه موجب آسیب و عیبی در بدن گردد و نه اثری از خود در بدن برجای بگذارد ضمان منتفی است لکن در موارد عمدی در صورت عدم تصالح، مرتکب به حبس یا شلاق تعزیری درجه هفت محکوم میشود.»
دیه جرم ضرب و جرح
مجازات ضرب و جرح عمدی با چاقو
چاقو در زمره سلاح سرد محسوب شده که اگر ضارب در هنگام ضرب و جرح آن را داشته باشد، مجازاتش تشدید خواهد شد. همانطور که در تبصره ماده 614 آمده است، اگر آلت جرح اسلحه یا چاقو باشد، مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس محکوم خواهد شد.
وکیل متخصص جرائم ضرب و جرح در تهران
پروندههای کیفری، علی الخصوص دعاوی مربوط به ضرب و جرح، یکی از پیچیدهترین دعاوی مطرح شده در دادگاهها هستند. گاهی شدت ضرب و جرح به حدی است که منجر به قطع عضو یا آسیب جدی و دائمی برای فرد میشود. گاهی نیز ممکن است شخصی به اشتباه متهم به ضرب و جرح گردد. به همین دلیل حضور یک وکیل کیفری، میتواند کمک زیادی به فرد کرده و از منافعش در روند رسیدگی به پرونده، حمایت کند.
وکیل کیفری کسی است که تسلط کاملی بر متون حقوقی داشته و میتواند راهکارهای قانونی برای شخص مطرح کند. ضمن اینکه با فرآیند رسیدگی به پرونده آشنا بوده و میداند چه زمانی باید برای فرستادن لایحه، ثبت شکوائیه یا اعتراض به حکم، اقدام کند.